Từ [Lemmangâ] cho đến [Bàu Ngứ]

 Từ [Lemmangâ] cho đến [Bàu Ngứ]

Bàu Ngứ là địa danh hành chính của thôn Bàu Ngứ thuộc xã Phước Dinh, huyện Thuận Nam, tỉnh Ninh Thuận ngày nay. Đây là địa phận thuộc vùng bán sa mạc phía nam của tỉnh, nơi đây hiện đang phát triển hệ thống điện năng lượng mặt trời/gió lớn nhất của tỉnh nhà.

Cư dân của thôn được hình thành tập trung xung quanh hai hệ thống Bàu chứa nước tự nhiên, nguồn nước ở bàu này đầy đủ quanh năm để phát triển nông nghiệp, hoa màu của thôn và khu vực, nguồn nước của bàu được hình thanh do sự thẩm thấu từ những đụn cát bán sa mạc và các con suối nhỏ từ các sườn núi xung quanh, cung cấp và trữ nguồn nước phục vụ sinh hoạt, tưới tiêu quanh năm.

Cái tên Bàu Ngứ này có gốc tên từ tiếng Cham là [Lemmangâ] có nghĩa là cửa biển (cửa biển Sơn Hải ngày nay), từ cái tên này mà nó được phiên âm thành Lâm-Ngư rồi Lâm-Ngứ mà hình thành nên cái tên Ngứ trong Bàu Ngứ. Chứ nó không phải như bao “nhà” giải thích rằng tên địa danh này hình thành bởi Lâm (nghề rừng)-Ngư (nghề biển) mà thành.

Lemmangâ -> Lem-ngâ -> Lâm-Ngư -> Lâm-Ngứ -> Ngứ (Bàu-Ngứ).

Nhìn lại lịch sử xưa kia ta thấy, ý tưởng phát triển hệ thống dẫn thuỷ phục vụ đồng bằng phía nam này bởi các vị vua Cham, trong đó có Po Rome với hệ thống thuỷ lợi quan trọng với các hệ thống đập dọc Klaong Biuh/Klaong La-a để dẫn nước. Ở điểm hạ lưu hợp dòng của hai con suối lớn phát nguồn từ Craoh Biuh/Craoh La-a là đập Ma-ren (Ma-Rên) phân ra thành hai nhánh sông chảy về trung tâm Bal Virapura và một nhánh chảy về Bàu ngứ đổ ra cửa Lemmangâ (Lâm Ngứ Sơn Hải). Tuy nhiên, hệ thống nhánh chảy về cửa Sơn Hải đã tắc dòng bởi việc xây dựng đường quốc lộ chắn mạch, và gây ứ nước tại khu vực ga Hoà Trinh mỗi mùa mưa, lâu dần hệ thống mạch này bị lãng quên và không được khai thác triệt để để xây dựng hệ sinh thái về phía khu vực bán sa mạc phía nam này. Nếu việc khai thác hệ thống bàu/hồ chứa nước Bàu Ngứ này được phát triển, cùng với việc thông lại mạch xưa này đồng thời sẽ đủ khả năng phát triển hoa màu tại vùng đất bán sa mạc, đồng thời giảm tải ứ dồn nước gây lũ dưới hạ nguồn vào các làng như mỗi năm (do trữ - và xả nước hồ đầu nguồn,).