Panduranga – Vài dòng lạm bàn (P1)

Panduranga – Vài dòng lạm bàn (P1)

(Jaya Thiên )

***

Khi xem xét, đối chiếu qua các tài liệu sử có ghi chép về Champa nói chung và khu vực Panduranga nói riêng, đặc biệt trong tập Sakkaray Dak Rai Patao (Biên niên sử Panduranga) viết riêng cho Panduranga. Mình tổng hợp các Thủ đô và địa danh nổi bật tại khu vực này theo thống kê + Vài lời bàn dưới đây:

1. Po Uwaluah, thủ đô là Bal Sri Banây.

2. Po Binnasur, thủ đô là Bal Sri Banây.

3. Po Putik, thủ đô là Bal Sri Banây.

4. Po Sulika, thủ đô là Bal Sri Banây.

5. Po Klaong Garay. thủ đô ở Bal Sri Banây.

6. Po Sri Agarang Đóng đô ở Bal Hanguw.

7. Cei Anâk. Con của vua Po Sri Agarang, đóng đô ở Bal Hanguw , sau đó dời thủ đô về Bal Anguai.

8. Po Dobatasuar. Đóng đô ở Bal Anguai.

9. Po Patarsuar. Em của vua Po Dobatasuar, đóng đô ở Bal Anguai.

10. Po Binnasuar. Em của vua Po Patarsuar, đóng đô ở Bal Anguai.

11. Po Parican. Đóng đô ở Bal Anguai.

12. Po Kasit. Con của vua Parican, đóng đô ở Biuh Bal Batsinâng.

13. Po Kabrah. Con của vua Po Kasit, đóng đô ở Biuh Bal Batsinâng.

14. Po Kabih. Em của vua Po Kabrah, đóng đô ở Biuh Bal Batsinâng.

15. Po Karutdrak. Em của vua Po Kabih, đóng đô ở Biuh Bal Batsinâng.

16. Po Mahosarak. Đóng đô ở Biuh Bal Batsinâng.

17. Po Kunarai. Em của Po Mahosarak, đóng đô ở Biuh Bal Batsinâng.

18. Po At. Cháu của Po Kunarai, xây dinh riêng ở ngoài Biuh Bal Batsinâng.

19. Po Klaong Halau, đóng đô ở Bal Pangdurang (gần làng Chung Mỹ , Phanrang. Ðầu thế kỷ thứ 18, Bal Pangdurang dời về Phanri ở Bal Canar, làng Tịnh Mỹ).

20. Po Nit. Con của vua Po Klaong Halau, đóng đô ở Bal Pangdurang.

21. Po Jaiparan. Em của vua Po Nit. đóng đô ở Bal Pangdurang.

22. Po Aih Khang. Con của vua Po Jaiparan, đóng đô ở Bal Pangdurang.

23. Po Mâh Taha, đóng đô ở Bal Pangdurang.

24. Po Romé . Con rể của vua Po Mâh Taha, đóng đô ở Biuh Bal Pangdurang.

25. Po Nraop. Em của Po Romé, đóng đô ở Bal Pangdurang.

26. Po Saktiraydapaghoh. Con rể của Po Romé, đóng đô ở Bal Pangdurang.

27. Po Jatamah. Con rể của vua Po Saktiraydapaghoh, đóng đô ở Bal Pangdurang

28. Po Saot. Con của vua Po Saktiraydapaghoh, đóng đô ở Bal Pangdurang.

29. Po Saktiraydapatih. Em của vua Po Saot, đóng đô ở Bal Pangdurang.

30. Po Ganuhpatih. Cháu của vua Saktiraydapatih, đóng đô ở Bal Pangdurang.

31. Po Thuntiraidaputih. Con của vua Po Saot, đóng đô ở Bal Pangdurang.

32. Po Rattiraydaputao. Cháu của vua Po Saktiraydapatih, đóng đô ở Bal Pangdurang.

33. Po Tisundimahrai.

34. Po Tisuntiraydapaghoh. Con của Po Thuntiraidaputih, đóng đô ở Bal Pangdurang.

35. Po Tisuntiraydapuran.

36. Cei Brei. Con của vua Po Tisuntiraydapaghoh.

37. Po Ladhuanpaghuh.

38. Po Saong Nhung Ceng. đóng đô ở Bal Pangdurang.

39. Po Klan Thu. Là phó vương dưới thời Po Saong Nhung Ceng.

40. Po Phaok The. Là con của Po Saong Nhung Ceng, đóng đô ở Bal Pangdurang.

Năm 1832, vua Minh Mạng quyết định xóa bỏ vương quốc Champa trên bản đồ Đông Dương, bằng những chính sách trừng phạt, xoá sổ dân Champa trên VN.

Chú giải:

- Bal Sri Banây –Thi Nại (Đầm Nại) thuộc huyện Ninh Hải, tỉnh Ninh Thuận. Là khu trú, bến đỗ thuyền bè Champa, khu vực có vựa Muối lớn lúc bấy giờ dung trao đổi qua các vùng, và cho các tộc ở cao Nguyên Di Linh, Langbiang. Kế bên là Cảng Panran. (Cảng Phan Rang), cửa ngõ thông thương với các vùng. Làng Chăm/Chăm lai/ Kinh cựu ở Phương Cựu là vết tích còn lại của cư dân thuộc Bal Sri Banây .

- Bal Hanguw – Khu Sông Pha , ranh giới Ninh Thuận – Đà Lạt ngày nay. Nơi đây có dòng Sông Pha, đập Nha Trinh. Vì thời gian này bị quân Khmer xâm chiếm nên thủ đô đã rút sâu vào rừng, cạnh các cộng đồng cùng tộc hỗ trợ để tái thiết cơ sở làm tiền đề chống lại quân Java. Chăm Krong Pha nay không còn dấu tích.

- Bal Anguai, thủ đô này hiện vẫn chưa rõ địa điểm.

- Biuh Bal Batsinâng, khu vực này thuộc làng Chăm Phú Nhuận (Mông Đức), thời thuộc Pháp làng vẫn còn đền thờ Po ina Nagar, sau thuộc pháp vì mô hình cộng cư của người Việt (Kinh) làm xáo trộn tập quán nên dân làng đã di chuyển qua khu vực Hamu Taran (làng Hữu Đức ngày nay ) và rước Po ina Nagar theo thờ cho đến bây giờ. Hiện tại khu vực Phú Nhuận (Mông Đức) này gọi là làng Kinh Cựu như khu vực Bal Sri Banây –Thi Nại (Đầm Nại)

- Bal Pangdurang, khu vực này nằm tại Palei Caung (làng Chung Mỹ), khu vực chợ Phú Quý ngày nay. Đầu Tk 18, Bal Pangdurang dời về Phanri ở Bal Canar, nay là làng Tịnh Mỹ - Phan Rí – Bình Thuận.

Vài lời bàn:
Như ta thấy theo dòng lịch sử Champa, các thủ đô bị chuyển dịch theo chiều tiến của công cuộc “ Nam Tiến “ với Bal Sri Banây –Thi Nại (Đầm Nại) vừa là thủ đô đầu tiên của Panduranga, đồng thời cũng là thủ đô sau khi Vijaya bị xoá bỏ, hay Bal Hanguw – Khu Sông Pha là thủ đô thứ hai, và đồng thời là khu thành trì được xây dựng khi cuộc giao tranh giữa Champa và Khmer xảy ra. Sau khi dẹp xong quân Khmer, thủ đô được chuyển dời về Biuh Bal Batsinâng, sau này chuyển về Bal Pangdurang thuộc Phan Rí. Ở đây ta thấy các thủ đô ( thành trì ) có các tên gọi dựa theo khu vực địa hình đặc trưng, và luôn chọn nơi cửa biển có điều kiện phù hợp thành lập cảng thị như Bal Sri Banây , hay nơi ven Sông, khu vực có địa hình phù hợp cho canh tác nông nghiệp, địa hình cao ráo nhất tại nơi này dùng lập thành trì, dinh thự để tập họp dân chúng như Biuh Bal Batsinâng hay Bal Pangdurang.

Đi theo các Thủ đô/thành trì (Bal) là tập họp các làng Chăm tụ cư cùng với các ngành nghề thủ công mỹ nghệ, kim hoàn, may mặc, gốm,…đi kèm để phục vụ ngoài ra còn có các cảng thị dùng cho việc thông thương kinh tế-văn hoá.

Ta thấy với Biuh Bal Batsinâng hay Bal Pangdurang hiện nay chỉ còn hai làng nghề truyền thống đi kèm để phục vụ, cung ứng cho thủ đô (Nội thành) với làng nghề dệt cổ truyền Chăm Mỹ Nghiệp, làng gốm Bàu Trúc ngày nay (Phan Rang) phục vụ cho Biuh Bal Batsinâng và làng dệt Phan Hiệp, làng gốm Phan Hoà ngày nay (Phan Rí) phục vụ cho Bal Pangdurang. Làng nghề thuốc cổ truyền Phước Nhơn phục vụ cho Bal Sri Banây có lẽ!

Ở đây mình đặt câu hỏi cho riêng cư dân làng dệt Chăm Mỹ Nghiệp (Caklaing) khi có một vài dòng họ nơi đây được cho là di chuyển từ nơi khác đến ( đến từ rừng! ), để phát triển được ngành nghề này đòi hỏi khu vực sinh sống là nơi có nguồn đất phù hợp để trồng cây bông lấy sợi, và trồng cây dâu nuôi tằm dệt vải. Xét đến điều kiện đó, ta thấy khu vực Sông Pha - Nha Hố ngày nay là nơi có nguồn đất phù hợp nhất cho việc trồng cây bông, cây dâu nuôi tằm, vậy có khi nào cư dân (hay vài tộc họ) trong làng dệt Chăm Mỹ Nghiệp (Caklaing) di chuyển theo / từ thủ đô Bal Hanguw – Khu Sông Pha đến Biuh Bal Batsinâng để phục vụ cho cung đình Champa lúc bấy giờ!!!

Bal Sri Banây ( Đầm Nại ), hình chụp năm 1971-08. ( không quân Mĩ )