𝐁𝐚̀𝐢 𝟔: TRỤC, PHƯƠNG HƯỚNG và KHÔNG GIAN-THỜI GIAN TRONG ĐỀN THÁP CHAMPA
(Jaya Thiên)
Đền-tháp Champa thuộc thể loại công trình kiến trúc tôn giáo, được xây dựng để phục vụ nhu cầu tâm linh tôn giáo của vương quốc. Đền tháp Champa phản chiếu mô hình vũ trụ thu nhỏ. Nên trong quy hoạch, thiết kế phản ánh tính vũ trụ thông qua toán học, kĩ thuật xây dựng để mô phỏng sự hiểu biết về vũ trụ quan này.
Với hình vuông tượng trưng cho Trời (Thiên đàng, bầu trời), hình Tròn tượng trưng cho Trái đất, với bốn hướng chính đại diện cho hướng chính, được tạo bởi hai trục Đông-Tây và Nam-Bắc, với quan niệm trục Đông-Tây là trục Thiên đạo (lối đi của thần linh), trục Nam-Bắc là trục của Trần tục (lối đi của người), trục trái đất, cũng như các điểm Xuân-Thu phân, Đông-Hạ Chí làm điểm xác định quỹ đạo quay theo hệ mặt trời, xem mặt trời là trung tâm, bằng việc xem xét các đại diện vũ trụ: Mặt trời, mặt trăng, các ngôi sao, năm hành tinh và quỹ đạo quay của chúng để làm cơ sở tính toán. Chu kỳ của chúng có tác động thuận lợi đến đền tháp, hay vị trí quan sát thuận lợi các hiện tượng vào các thời điểm thích hợp nhất.
Phương hướng: Ut/Bắc (Kubera), Esan/Đông-bắc (Ishana), Pur/Đông (Indra), Agrih /Đông-nam (Agni), Dak/Nam (Yama), Nairati/Tây Nam (Narriti), Pai/Tây (Varuna), Bayap/Tây Bắc (Vayu), việc phát hiện 8 hốc tương ứng trên các cạnh trong lòng “hố thiêng” trong quá trình khảo cổ đã minh minh chứng cho việc định vị trục, phương hướng trước quá trình xây dựng. Bằng việc quan sát bóng đổ mặt trời từ hướng mặt trời mọc và lặn trong ngày để xác định được hướng chính bắc.
Ý niệm xem con người là một tiểu vũ trụ Atman (con người vũ trụ) có sự kết nối với đại vũ trụ Brahman thông qua trục thông linh (trục vũ trụ), mà ở đó biểu đồ mô phỏng mối tương quan này chính là quần thể đền tháp, ở đó Kalan chính (tháp chính) tượng trưng cho đỉnh cao nhất núi Meru, nơi được xem là lỗ rốn của vũ trụ, trục vũ trụ, xung quanh nó chính là các thiên thể, hành tinh được biểu diễn bằng vòng tròn mandala đồng tâm. Mối tương quan chung được biểu diễn qua con số vũ trụ Con người – Đền Tháp – Vũ Trụ là con số 108, hay mối tương quan giữa Măt trăng – Mặt trời – Trái Đất.
Cấu trúc kalan chính được chia thành ba tầng Hạ thế - Trung Thế - Thượng Thế; Quá khứ – Hiện tại – Tương Lai. Có tâm là điểm hội tụ của 8 phương hướng, tương ứng với các vị thần bảo vệ các phương hướng, có phương Đông được xem mang tính chủ đạo, hay mang ý niệm của sự sinh tạo mới trong mỗi chu kỳ. Dạng mặt bằng cơ sở có dạng hình vuông hay gần vuông, bằng phương pháp vẽ Mandala đền tháp, để tạo thành các hình vuông nội ngoại tiếp đường tròn Madala sẽ cho ra các số đo tính toán, được sử dụng để phát triển toán học trong kĩ thuật xây dựng đền tháp, hay ngược lại, sự am hiểu về vũ trụ đã tạo nên một nền toán học, mà ở đó các phép tính của nó cho ra tỉ lệ đẹp và bền vững nhất.
Sự hiểu biết về trục trái đất và chu kỳ quay không đối xứng từ điểm ngày Xuân phân đến Thu phân và điểm ngày Đông chí và Hạ chí đã đưa ra tỉ lệ mặt bằng gần vuông đối với kalan chính. Ngày Xuân phân đến Thu phân có 189 ngày; ngày Đông chí đến ngày Hạ chí có 176 ngày, tương ứng với tỉ lệ 15:14 của 365 ngày dương lịch chính là chuyển động quay của trái đất xung quanh mặt trời trong năm. Hay chuyển động quay của mặt trăng so với trái đất mất trung bình 27 ngày trong tháng tương đương 354 ngày/năm được xem là chu kỳ tính theo âm lịch, với góc lệch 12 độ từ trăng mọc đến trăng tròn.
Cấu trúc vũ trụ từ hư vô (0, vô cùng) phái sinh/nhị phân Đất-Trời (đực-cái), có hình ảnh và con số đại diện tương ứng như xem Đất có hình tròn có con số đại diện 21, với Trời (không gian + bầu trời) có hình vuông với con số đại diện là 339. Tổng hợp vũ trụ (đất-trời, tròn-vuông) này ta có con số của vũ trụ là 360 (360 phần), tương ứng với chu kỳ năm 354 ngày/năm tính theo âm lịch. Hay trong quan niệm về hệ số tỉ lệ 36:72:108 (108 = 36+72), 108 chính là con số căn bản của vũ trụ. Mối quan hệ giữa số 108 với 339 qua con số Pi (π), hay π × 108 ≈ 339. Sự hợp nhất vuông-tròn (Đất-Trời), hai đường trục và các phương hướng này chính là một ý niệm để thực hiện phương pháp vẽ madala đền tháp.
Sự hiểu biết về chu kỳ, quy luật chuyển động của các ngôi sao Hành tinh (27 ngôi sao chủ), mặt trời, mặt trăng, trái đất trong vũ trụ cũng là cơ sở để tính toán, chỉnh lí lịch pháp tương ứng với mỗi chu kỳ ngắn dài của nó, hiểu biết quy luật này chính là nắm bắt được tính cân bằng ổn định của vũ trụ mà con người cần dựa vào để tạo nên tính ổn định của xã hội. Không những thế người xưa đã mô hình hóa, kí hiệu hóa sự hiểu biết này thông qua mô hình, kí hiệu tôn giáo, hình thành nên khái niệm tôn giáo, định ra các nguyên tắc thực hành nó như một thông điệp nhắc nhở cho hậu thế về các hiện tượng của vũ trụ có thể quan sát được trong những ngày hành lễ lớn liên quan đến đền tháp, ở thời khắc xuân-thu phân là hai ngày mặt trời mọc hướng chính đông, vào đúng thời khắc đã định (góc chiếu của mặt trời) tại nơi không gian kalan chính tia sáng mặt trời sẽ chiếu đúng con mắt thứ ba của thần shiva, hay điểm mắt trên biểu tượng ngẫu phối linga-yoni đặt chính tâm của lòng tháp hay chính tâm của madala tháp. Cũng như vậy, vào các ngày đã định ta có thể quan sát các ngôi sao, sự phản chiếu của mặt trời ban đêm (mặt trăng), hay bình mình ở đường chân trời ở vị trí đền tháp, với các hướng/điểm nhìn khác nhau.
